Hadal badan kama furna masiibada ka socota magaalada Muqdisho iyo dadka intiisa kale, lagamana aamusi karo oo damiirka ayaa na damqaaya. Waa dhiig daadanaya, meed la guraayo, dhaawac la dhayaayo, bara-kac aan xad laheyn, oohin, riin, aadaar, taah, habaar iyo qaylo dhaan. Waa kala orod, isku habaar wacasho, isgargaarsi iyo Alle bari. Waa dagaal lagu tooganayo mar kale wadnaha Somaaliya, maskaxda Somaaliya, sumadda dawladnimada - caasimada Somaaliya ee Muqdisho.
Waa dagaal ay ku niyad-jabayaan dadka Somaaliyeed oo rajada ka lahaa culimda hor-boodeysa dawladda iyo mucaaradka. Waa dagaal ay ku hoobanyaan dad aan waxba galabsan oo isugu jira caruur, haween, waayeel iyo waxgarad.
Waa dagaal ay ku barakacayaa kumanaan qoys, laguna burburinayo adeegyadii bulshada sida dhibka badan lagu sameysay 19 sano ee lasoo dhaafay.
Waa masiibo kasii masiibo, waa “dab dhaxamooday ee maxaa lagu diiriyaa! waa dawo bukootay ee maxaa lagu dabiibaa”! Waa dhiig xaq-daro iyo dulmi lagu daadinayo! Waa naar loo tartamayo iyo balaayo la hor-boodayo.
Aaway diintii Islaamka oo magaceeda lagu dirirayo? Away Alle ka cabsigii lagu celcelinjiray, qur’aankii la aqrin jiray iyo axaadiistii la daliilin jiray? Dagaallada ka soo cusboonaaday magaalada Muqdisho iyo goobaha kale ee Somaaliya looma fiirinaayo yaa gardaran iyo yaa gar leh.
Haddii gar iyo gardaro la qaadanaayo, waa la xaajoon lahaa, geed hoostiis ayaa la fadhiisan lahaa, markii la hadlana waa la heshiin lahaa. Arinka ah “yaa gar leh iyo yaa gardaran” waxaan ka baqayaa inaan ku heshiin weynno ama garteynna la diido. Waxaan ka cabsanayaa in hadalkeynu ku soo gunaanadmo “Cali Mahdi gar leh Ceydiidna gar leh”.
Erayadaas ku saleysan go’aan qaadasho xumida, waxey sabab u noqdeen dagaaladii lagu hoobtay oo ka dhacay magaalada Muqdisho 1991-92. Hadaba, ma ka fiirinaa dagaallada Muqdisho iyo meelaha kale xagga dhibaatada uu keenayo iyo khasaaraha uu sababayo.
Ma isku raacnaa inaan dhahno, Dawladda KMG iyo xooggagga hubeysan ee mucaaradka ah xaq uma laha, waxeyna ku tahay khalad, iney ku dul dagaalamaan maatada. Haa! dawladda KMG ah waxaa laga rabaa iney soo celiso kala dambeynta iyo qaanuunka. Waxaa laga rabaa iney damaanad qaado nabadda muwaadiniinta, laakiin sidey ku gaareysaa sidaas? Farsamo fiican oo sax ah ayaa looga fadhiyaa dawladda, lagamana sugaayo iney udhaqanto sida jabhad.
Waxaa laga sugaya waa dhaqan dawladnimo iyo ilaalinta xuquuda aadamiga. Dhanka kale, mucaaradka hubeysan haddii uu talo qaadanayo, waxaa haboon iney wada hadal shuruud la’aan ah la furaan dawladda. Laakiin, arinkaas haddii ay diideen, waxaan leenahay haku kor dagaalaminna maatada, gabaadna haka dhigana. Run ahaantii, dadka Somaaliyeed waa fahmi la’yihiin sabata ay ugu kor-dagaalamayaan culimadii shalay ka wacdin jirtay masaajiddada, ugu baaqi jirtay Alle ka cabsi, bari jirtay diinta Islaamka. “ Culumadaan kuwaan arki jirnay ma aha oo waa kuwa la yaab leh, waa kaa qur’aan badayihiin, kaa aftahasanyihiin, hadana waa dagaal oogayaal, dhiigga muslimka xaq-daro ku daadinaya”, sidaas waxaa igu tiri gabar Somaaliyeed oo ka mid ah Somaalida yaaaban. Culimadaas waxey cambaareyn jireen daglaaladda qab-qablayaasha dagaalka, faragelinta shisheeye iyo dhibaatada dabada dheeraatay ee Somaaliya. Culimadaas waxey sheegayeen, weligoodna dhihi jireen “Xalku waa Islaamka”. Waa run oo xalku waa Islaamka, laakiin ma la hubaan in kuwa maanta magaca diinta sheeganayaa ay yihiin xalka? Kuwa maanta isla dhacaya madaafiicda ayaga oo magaca Islaamka wata ma yihiin xalka? Diinta Islaamka kuma xirna aadamiga khaldamaya oo waa saafi, barax-tiran oo tusaaleysa sida Eebbe rabo inaan ugu dhaqanno dhulka dushiisa. Diinta Islaamka laguma cabiro, lagumana garto ficilka dadka sheeganaaya ee waxaa lagu gartaa sida ay ugu qorantahay Qur’aanka, Axaadiista oo ay fasireen culumada Islaamku. Hadaba, bulshada Somaaliyeedmeel kasata oo ay joogaan iyo dadka degan magaalada Muqdisho waxey af-buuxa ku leeyihiin “dagaalka naga joojiya ! Xukunka aad isku haysataan ka xaajooda, waa cadaatay inaadan diin isku haysanee!” Dhab ahaantii, maxaa muddo dheer muuqatay in caqliga siyaasadeed ee Somaaliya uu welli ku jiro marxaladda qaan-gaarnimada, dhaqanna ka dhigtay inuu dulsha ka saaro dhibaatadeyna xooggaga shisheeye. Arinka sidaas maka bedelnaa oo ma isla garannaa in dhibaatada Somaaliya ka jirta Somaalidu masuul ka tahay? Ma aragnaa in dawladaha shisheeye ay gacan siiyaan kooxo Somaaliyeed oo dantooda difaacaya? Inta isla garano sidaas, maka tashanaa sidii aan uxallin laheyn dhibaatadeynna? Nasiib darro, ma tashanaa waa laga waayay siyaasiyiinta Somaaliyeed (wadaadkooda iyo waran-lahooda), xoog ayaa la rabaa in lagu gaaro ujeedooyinka siyaasadeed. Magaalada Muqdisho oo ah caasimadda Somaaliyeed waxaa lagu burbuuriyay, dadkeedii lagu dilay, laguna barakiciyay dagaalladdi dhacayay 1991-2 iyo intii ka dameysay. Waxaa lagu dagaalamayay magaalada dhexdeeda muddo ka badan 19 sanno. Waxaa laga qaxayay muddo 19 sanno ah. Ujeedada lagu dagaalamayo waa xukunka iyo awoodda qaranka in la boobo, waxaana la deegsadaa waa “qabyaalad iyo diin isku jirta ama kala jirta”. Dagaalka maanta ka socda Magaalada Muqdisho, sida la arki jiray laguma kala adkaanayo, wuxuuna u egyahay jug-jug ee meeshaada Joog.
Sidaas ayaa tariikhdu na bartay. Faragelin kasta oo hubeysanna hadda ka hor ma xallin dhibka Somaaliyeed, hadana lama hubo. Dagaalka hadda socda wuxuu leeyahay calaamdihii dagaalkii 1991 ee u dhexeeyay labada garab ee USC oo ay kala hogaaminayeen madaxweyne Cali Mahdi iyo General Moxamed Farax Caydiid. Sidaas oo klae, dagaalka maata waxaa kala hogaaminaya madaxweyne Sheikh Sharif iyo Korneel Sheikh Xassan Dahir Aweys oo kala matilaya labada garab ee Isbaheysiga Dib-uxoreynta. Mar haddii la dagaalamayo, dhan kasta wuxuu aadayaa meel kasta uu kaalmo ka heli karo. Dhan kasta wuxuu adeegsanayaa qabiil, diin iyo Somaalino. Somaalidu lacag iyo hub ay ku dagaalamaan ma haystaan, mana bixin karaan kharaj dagaal muddo dheer soconaya. Waxa lagu dagaalamayaa waa kaalmooyinka dibadda oo ay bixiyaan ururo, shaqsiyaad iyo dawlado shisheeye. Haseyeeshee, waxaa ka fiican dagaalka, nabadda. Waxaa ka fiican dawlad la’aanta dawlad xun.
Waxaa ka fiican ku xirnaasho shisheeye inaad walaalkaa la heshiiso, gar iyo gar-darro. Ugu dambeyntii, caqli saxda wuxuu sheegayaa in la isku dulqaato oo dawladda KMG-ka ah la siiyo fursad ay ku gudato hawlaheeda. Caqliga saliimka ah wuxuu sheegayaa in xabadda la joojiyo oo wada hadal loo fadhiisto.
Caqliga saxda ah wuxuu sheegyaa inaan diinta aan la iska saarin oo aan la isgaaleysiin. Caqliga saliimka ah wuxuu sheegayaa inaan lagu kor dagaalamin maatada. Laakiin, sida muuqata caqli looma baahna! diin looma baahna! Aduuyo looma baahna! Aakhiro looma baahna! Waa waalli xukun, waa wareer caqli iyo garaad-xumo! Waa aafo iyo musiibo. Ilaahow adiga ayaan kaa magan galnay fitnada muuqata iyo midda qarsoon! Ilaahow adiga ayaan kuu sheeganay ee gaargaarkaaga nala soo gaar! Aamiin… Aamiin.. _
_______________
Abdurahman M Abdullahi (Baadiyow) specialized in the history of Islam in the Horn of Africa. He is Chairman of the Board of Trustees of Mogadishu University. You can reach him at
abdurahmanba@yahoo.com
